Zelfs in het laatste oorlogsuur blijven er slachtoffers vallen. Pieter Serrien beantwoordt o.a. de vraag die historici al een eeuw lang intrigeert: wie sneuvelde als laatste?

De politieke wereld maakt zich klaar voor het naoorlogse leven. In Parijs zien de twee machtigste mannen van Frankrijk elkaar terug. In Gent halen Paul-Emile Janson en de Spaanse consul Saura de sociaaldemocraat Edward Anseele op om tezamen in Loppem te gaan spreken met de koning. Nederland is nog steeds in de ban van de asielzoekende ex-keizer, die met zijn trein het land doorkruist. Aan de meeste fronten wordt niet meer gestreden, maar op enkele plaatsen moeten de troepen zich juist klaarmaken voor een gevecht tot de laatste seconde van de oorlog.

Bergen feest! Terwijl de bevrijdingsstoet door de straten trekt, vernemen de feestvierders het nieuws over de ondertekening van de wapenstilstand. Elders bekoelt de eerste euforie over het oorlogseinde al snel door berichten over het voortdurende geweld aan de frontlinie. Aan de Maasoevers en in het bezette gebied twijfelen velen zelfs of de wapens om 11.00 uur wel daadwerkelijk zullen zwijgen.

Bij het eerste ochtendlicht maken de geallieerde officieren in het Bos van Compiègne zich klaar voor een historische foto bij de wagon. De Duitse onderhandelaars mogen toekijken. Ook in Gent en Bergen staan de overwinnaars in de schijnwerpers. In het oude West-Vlaamse frontgebied is er daarentegen niets feestelijks te beleven. De oorlog heeft er te veel kapotgemaakt. Nog minder optimisme heerst er in de Duitse rangen, die het aan het Franse front steeds moeilijker krijgen.

De wapenstilstand is getekend, maar de strijd is nog steeds niet voorbij. Merkwaardig genoeg zijn veel bevelhebbers helemaal niet opgelucht wanneer ze vernemen dat om 11.00 uur de wapens moeten zwijgen. Net voor het eerste ochtendlicht maken de fronttroepen de balans op van een uitzonderlijk dodelijke nacht.

Het meest historische uur van de laatste 24 is aangebroken. Om 5.12 uur bereiken de heren in het Bos van Compiègne eindelijk een overeenkomst over de wapenstilstandstekst. De strijd om Bergen is voorbij. De eerste Canadese bevrijders worden feestelijk verwelkom. Op de krantenredacties is het een drukte van jewelste. De echte nieuwsjagers hebben de nacht doorgebracht op zoek naar meer informatie over de bevrijding van Gent, de asielaanvraag van de Duitse keizer en uiteraard de revolutie in Duitsland. Maar met het belangrijkste nieuws van 11 november 1918 zullen enkel de avondedities kunnen uitpakken.

3,2 miljoen mannen zitten als krijgsgevangenen vast wanneer de oorlog ten einde loopt. Hun 11 november verloopt heel anders dan die van hun strijdende makkers. Zij die dicht bij de frontlinie zitten horen de kanonnen nog bulderen. Hier en daar zijn er muitende cipiers die gevangene vrijlaten. Om 4.00 uur beginnen de Fransen en Amerikanen met een zware artilleriebeschieting op de Duitse linies. Ter voorbereiding van een nieuwe aanval?

Feestgewoel in Gent. Maar de Belgische troepen die de stad omsingelen hebben nog geen orders gekregen om de stad binnen te trekken. In Bergen, waar de eerste Canadese patrouilles het centrum hebben bereikt, is de bevrijding nu echt dichtbij. Voor degenen die in de buurt van het frontgebied in Frankrijk wonen is de oorlog nog lang niet over. Het opperbevel blijft Franse en Amerikaanse troepen de vuurlinie in sturen

63 uur na de eerste ontmoeting tussen de geallieerde en Duitse wapenstilstandscommissies in het Bos van Compiègne zitten ze voor het eerst echt samen om te onderhandelen. Pas op de late avond van 10 november had maarschalk Ferdinand Foch de telegrammen uit Berlijn en Spa met de Duitsers gedeeld, zodat die wisten dat ze de autorisatie hadden om de eindgesprekken aan te vatten. Nog vier uur heeft Matthias Erzberger nodig om de gecodeerde instructies van Hindenburg te laten ontcijferen.Ondertussen woedt de strijd aan de verschillende fronten voort. Aan de Maas vallen steeds meer slachtoffers bij de Amerikaanse oversteek. In de bossen van de Woëvre zaaien de artilleriebombardementen terreur. In Bergen dringen de Canadezen het stadscentrum binnen. Enkel in Gent lijkt het strijdgewoel eindelijk voorbij te zijn. Daar viert de bevolking feest.

Nergens is de strijd heviger dan aan de oevers van de Maas in Frankrijk. Vele tientallen Amerikanen overleven de oversteek van de rivier niet. Nog meer Duitsers komen om in de achterhoedes die zich in de heuvels aan de andere oever hadden ingegraven. Tussen Mouzon en Stenay kleurt de Maas dan ook bloedrood.

11 november 1918 is aangebroken. En toch is de strijd nog lang niet beslecht. De nacht begint met drie totaal verschillende taferelen. Aan de Nederlandse grens vindt een merkwaardige ontmoeting plaats tussen de ex-keizer en Nederlandse regeringsafgevaardigden, in het Belgische hospitaal Porte de Gravelines in Calais vernemen de gewonde en zieke militairen het nieuws over het komende oorlogseinde en in Gent barst het feest echt los, ook al zijn nog niet alle Duitsers uit de stad verdwenen.

In het laatste uur van 10 november lijkt voor de Gentenaars het bevrijdende ogenblik aangebroken. De laatste Duitsers verlaten de stad. De eerste inwoners komen voorzichtig naar buiten. Toch gaat de strijd buiten Gent nog door. Ook aan het Kanaal Gent-Terneuzen laten de Duitsers hun kanonnen nog hevig bulderen. Voor die andere belegerde Belgische stad, Bergen, is de bevrijding nog niet aangebroken. Daar moeten de Canadezen straat na straat veroveren op de laatste achtergebleven Duitsers.

Hoewel bijna alle Duitsers Gent hebben verlaten en de burgers al feest aan het vieren zijn in het westen van de stad, wordt er aan het front nog steeds geschoten. De troepen die het nieuws over de Duitse aanvaarding van de wapenstilstand hebben vernomen, komen stilaan tot het besef dat de oorlog nog niet voorbij is. De artillerie blijft vuren van beide kanten. Niemand durft het niemandsland te betreden of nog maar zijn hoofd boven de loopgraven uit te steken. De troepen moeten het nog uitzitten tot de volgende dag 11.00 uur.

Meer dan twee uur lang heeft Ferdinand Foch de Duitsers in het ongewisse gelaten over het telegram dat Erzberger de autorisatie gaf om de wapenstilstand te ondertekenen. Rond 21.30 uur vindt de Franse maarschalk de tijd rijp om de Duitsers in te lichten. Ondertussen bericht hij het front aan de Maasoever dat de Amerikanen hun aanval moeten voortzetten. Ondertussen zijn zowel in Den Haag als in Brussel de traditionele machthebbers in actie gekomen tegen de linkse onrust.

Kort voor 20.00 uur heeft Ferdinand Foch, de geallieerde opperbevelhebber, een telegram onder zijn troepen verspreid. Daarmee verrast hij vriend en vijand. Hij laat weten dat de Duitsers de voorwaarden voor de wapenstilstand hebben geaccepteerd en dat de wapens de volgende dag om 11.00 uur zullen zwijgen. Merkwaardig is dat Matthias Erzberger en de andere Duitse onderhandelaars daar zelf nog niet van op de hoogte zijn.

Op verschillende plaatsen betekent dit uur een kantelpunt. Aan de Franse Maasoevers gaat het om leven en dood. Daar beginnen de Amerikanen aan de hachelijke oversteek van de koude rivier over gammele pontonbruggen die recht in het vizier van de Duisters liggen. In Brussel doen de Duitse muiters een ultieme poging om de lokale socialistische leiders te overtuigen om deel te nemen aan hun revolutie. In de Nederlandse havenstad begint de vergadering van de sociaaldemocraten. Zij broeden nog steeds op hun eigen revolutie.

Macht, daar draait het allemaal om aan het begin van de laatste oorlogsavond. Nooit was het belangrijker om zich op de juiste manier te profileren op het internationaal toneel. Dat beseft ook de Belgische koning Albert I. Hij zit in Loppem even ten zuiden van Brugge. Hij weet dat de gesprekken over een wapenstilstand op hun einde lopen. Hij als bevelhebber van het Belgisch leger is niet geraadpleegd. Dat frustreert hem. De macht ligt nu in handen van Ferdinand Foch. In Berlijn hoopt de kersverse kanselier Friedrich Ebert dat zijn revolutionaire regering als legitiem erkend zal worden door de geallieerden. En aan het front gaat de strijd onverminderd door. Er worden nog vele luchtaanvallen uitgevoerd. Bij een van die aanvallen leert Leuven de betekenis van friendly fire kennen.

De revolutie heeft zich verspreid over heel bezet België. Zelfs in Spa hadden de muiters het voor het zeggen. Maar de officieren in het Duitse militaire hoofdkwartier hebben wel wat anders aan hun hoofd. Zij zijn volop aan het evacueren, terwijl Hindenburg een telegram opstelt met de laatste instructies voor de wapenstilstandsonderhandelaars in Compiègne.

Brussel en Antwerpen zijn helemaal in revolutionaire handen gevallen. De steden zijn magneten voor muitende soldaten. In Oost-Vlaanderen ondervinden Cortvrindt en Léon Van Haelst de gevolgen van de chaotische Duitse aftocht. De Duitsers zijn het vechten moe. Velen weigeren nog de bevelen op te volgen en ruilen hun uniform in voor burgerkledij. Op vele plaatsen wordt er geplunderd en werd zware munitie onbewaakt achtergelaten. Regelmatig zijn er ongelukken, vooral aan de treinstations waar honderden munitiewagons staan geparkeerd. In Frankrijk liggen de Amerikaanse troepen zwaar onder vuur. Hun opmars stokt, waardoor de Duitsers kunnen terugtrekken.

De Brusselse soldatenrevolutie is in volle gang. Na de indrukwekkende marsen trekken de muiters samen met de feestvierende bevolking naar het politieke hart van de hoofdstad: het Belgisch parlement. De andere soldaten in het bezette België volgen het Brusselse voorbeeld. Overal pogen Duitse officieren tevergeefs hun terugtrekkende troepen te kalmeren. In Antwerpen weigeren de massaal aanwezige Duitse soldaten hun oversten nog te gehoorzamen. Aan het front is van de revolutie nog maar weinig te merken. Het grote offensief rond Gent is voor de volgende ochtend gepland. Toch incasseert het Belgisch leger nog veel verliezen. Van Geraardsbergen tot Zelzate liggen de geallieerden onder vuur.

Het vierde van de laatste 24 oorlogsuren is ‘het uur van de revolutie’. In een grote arena in Berlijn komen duizenden vertegenwoordigers van de soldaten- en arbeidersraden samen om hun eigen revolutionaire regering te kiezen. Het nieuws verspreidt zich als een lopend vuurtje. Stilaan raakte heel Duitsland en met uitbreiding heel Europa in de ban van de revolutie. Ook in Brussel loopt de situatie uit de hand. Zelfs in het neutrale Nederland ontstaat er oproer. In Rotterdam verzamelen zich de sociaaldemocraten. Wat als ook zij een revolutie kunnen ontketenen?

Terwijl de onderhandelaars in het Bos van Compiègne nog steeds wachten op de autorisatie uit Berlijn. De Duitse onderhandelaar Matthias Erzberger maakt zich zorgen. Hoe langer deze onderhandelingen duren hoe groter het risico dat de wapenstilstand alsnog zal afspringen. Aan het front blijven de kanonnen vuren. Vooral in Bergen en Sedan -voor de geällieerden symbolische steden wordt- er nog hevig strijd geleverd. Nog meer slachtoffers vallen in de overvolle ziekenhuizen omwille van de Spaanse griep.

Al sinds de vroege ochtend is het Nederlandse grensdorpje Eijsden in de ban van de aankomst van de afgezette Duitse keizer. Wilhelm II staat die middag op het stationsperron te wachten op de Nederlandse vertegenwoordigers uit Den Haag. De spanning zit er goed in: wat als zijn asielaanvraag geweigerd wordt? Hij rookt de ene na de andere sigaret en ijsbeert over het perron. Ondertussen komen steeds meer mensen naar het station om te kijken wat er gaande was.

Over exact 24 uur zal de Eerste Wereldoorlog eindigen. Hoewel de geruchten al dagenlang in kranten, op straat en aan het front verspreid worden, is de wapenstilstand nog lang niet zeker. De Duitse hoofdonderhandelaar Matthias Erzberger is al 48 uur in het Bos van Compiègne en weet dat ze nog slechts 24 uur hebben voor het geallieerde ultimatum verloopt? Op enkele plaatsen wordt nog hevig strijd gevoerd. Aan de oevers van de Maas en de Moezel maken de Amerikanen en Fransen zich klaar om de verraderlijke oversteek te wagen. Wat meer naar het noorden staan de symbolische steden Sedan en Bergen op het punt te vallen. In Vlaanderen is de strijd om Gent bijna beslecht. Over alle linies zijn de Duitsers al dagenlang aan het terugtrekken. Maar overal blijven mitrailleursnesten en zwaar artilleriegeschut achter om de geallieerden tegen te houden. De geallieerde opperbevelhebber Ferdinand Foch plant verschillende acties om de druk op de onderhandelaars te verhogen en vooral om net voor de wapenstilstand extra gebied in te nemen. Want wat als de stilte aan het front maar enkele weken zou duren?

Op 11 november 1918 kwam er een einde aan de Grote Oorlog. Precies om 11.00 uur zwegen de wapens. Dat elfde uur is ook meteen de titel van het boek van historicus Pieter Serrien waarin hij de laatste 24 uur van de oorlog reconstrueert. Het is een verschrikkelijk verhaal want zelfs in die laatste minuten van de oorlog bleven er doden vallen, zowel bij burgers als militairen. Serrien laat alle mogelijke getuigen aan het woord, gewone soldaten, officieren, zowel Duitsers als geallieerden.